بررسی و مقایسه مارک 21 و یونی مارک به منظور ارائه فرمتی مناسب برای اطلاعات کتابشناختی فارسی

به دلیل وضعیت نابسامان و مشکلات مارک در ایران و به منظور انتخاب مبنایی مناسب برای مارک ایران، دو فرمت بین المللی مارک 21 و یونی مارک برای بررسی نقاط قوت و ضعف آنها و میزان همخوانی با ویژگی های خط، زبان و فهرست نویسی فارسی انتخاب شدند. با توجه به این که کتاب های چاپی و منابع الکترونیکی دو مورد از رایج ترین منابع اطلاعاتی در ایران هستند و امکان پرداختن به تمامی انواع منابع در این پژوهش میسر نبود، به همین خاطر تنها این دو نوع منبع در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. در شروع پژوهش، ابتدا دو فرمت مارک 21 و یونی مارک، از جنبه های تاریخچه و عملکرد، محتوا و ساختار کلی، تعداد فیلدهای مورد نیاز برای کتاب چاپی و منابع الکترونیکی، فیلدهای موثر در بازیابی موضوعی کتاب چاپی و منابع الکترونیکی، 17 مورد شناسایی شده در پایان نامه دکترای کوکبی (1994) و میزان همخوانی با ویژگی های خاص فهرست نویسی فارسی با یکدیگر مقایسه شدند و نقاط قوت و ضعف هر یک مشخص گردید. سپس با توزیع پرسشنامه ای محقق ساخته، در مورد وضعیت مارک در ایران و پیشنهادهای صاحب نظران ایرانی برای فرمت نهایی مارک ایران نظرخواهی شد. پژوهشگر بر اساس داده های جمع آوری شده در این مراحل، به برخی معیارها در زمینه انتخاب مارک دست یافت. بنابراین با تهیه یک سیاهه وارسی بر اساس این معیارها، برای مرتبه دوم از صاحب نظران خواست تا به این معیارها بر اساس یک طیف لیکرت 5 درجه ای امتیاز دهند. شایان ذکر است که معیارهای این سیاهه به جز دو مقوله ای که تنها قابل کاربرد در کشورهای فارسی زبان هستند، برای بررسی و گزینش هر مارکی در جهان قابل استفاده اند. یافته های پژوهش در قسمت مقایسه مارک 21 و یونی مارک بیانگر این بود که در حال حاضر از میان 17 مشکل شناسایی شده در پایان نامه کوکبی (1994)، 5 مشکل کاملاً حل شده و 2 مشکل قابل رفعند ولی در بقیه موارد، مارک 21 نسبت به یونی مارک توانست مشکلات بیشتری را رفع نماید. همچنین از مقایسه کاربرگه های کتاب چاپی و منابع الکترونیکی کتابخانه ملی با یونی مارک و مارک 21، مشخص شد که کاربرگه کتاب از داشتن 57 فیلد و 32 فیلد فرعی در یونی مارک و 91 فیلد مارک 21؛ و کاربرگه منابع الکترونیکی از داشتن 51 فیلد و 55 فیلد فرعی یونی مارک و 109 فیلد مارک 21 بی بهره اند. جمع بندی حاصل از این نتایج و مقایسه های دیگر یونی مارک و مارک 21، نشان داد که مارک 21 در رابطه با فیلدهای کتاب های چاپی و منابع الکترونیکی فارسی تقریباً در تمامی موارد به جز یک مورد (توجه به نشانه گذاریها) دارای برتری نسبت به یونی مارک است یا در شرایط برابری با آن قرار دارد و همچنین دارای همخوانی بیشتری با ویژگی های فهرست نویسی فارسی است. تجزیه و تحلیل داده های سیاهه وارسی که متشکل از 22 معیار در مورد مارک بود نشان داد که از میان مهمترین معیارها (معیارهای دارای میانگین 4 به بالا)، مارک 21 با دارا بودن 13 معیار نسبت به یونی مارک (با داشتن 5 معیار) دارای قابلیت-های بیشتری است. اگر چه پاسخ های تعداد اندکی از صاحب نظران به پرسشنامه پژوهش بیانگر این بود که آنان به استفاده از مارک در دنیای کنونی اعتقادی ندارند و استفاده از طرحهای ابرداده ای جدید و چارچوب کتابشناختی در دست بررسی کتابخانه کنگره را پیشنهاد می کنند، ولی اکثر پاسخگویان بر استفاده از مارک به صورتی مناسب تأکید داشتند. بنابراین با توجه به یافته های این پژوهش که نشان داد مارک 21 نسبت به یونی مارک، روزآمدتر، دارای پشتوانه سازمانی قویتر، دارای طرحهای ابرداده ای بیشتر، برخورداری از سازگاری بیشتر با ویژگیهای فهرست نویسی فارسی، برخوردار از تعداد محتوانماهای بیشتر و دارای هماهنگی بیشتری با شیوه های نوین فهرست نویسی است، و یونی مارک در مقابل نسبت به مارک 21 در ایران از جنبه های اقتصادی و سیاسی دارای وضعیت مناسب تری است، می توان پیشنهاد کرد که در صورت امکانِ سرمایه گذاری بیشتر در حوزه مارک ایران، مارک 21 به عنوان مبنای مارک ایران انتخاب گردد و در غیر این صورت، از قابلیت ها و توانایی های مارک 21 در مارک ایران که مبنای آن یونی مارک است استفاده بیشتری به عمل آید تا در صورت ارائه چارچوب کتابشناختی جدید و تواناتری نسبت به مارک از سوی کتابخانه کنگره، بتوان به سهولت و سرعت بیشتری با آن هماهنگ شد.